Gmina Żmudź położona jest w południowo wschodniej części powiatu chełmskiego w województwie lubelskim.
Powierzchnia tej jednostki terytorialnej wynosi 144 km kwadratowe, które zamieszkuje 3,2 tysiąca osób. Jest to gmina wiejska w skład której wchodzi 17 sołectw w skład, których wchodzi 22 miejscowości Gęstość zaludnienia wynosi około 26 osób na km kwadratowy. Gmina posiada dobrą lokalizację. Odległość od Chełma wynosi 20 km, od Lublina 90 km. Przez gminę przebiega 10,7 km drogi wojewódzkiej z Chełma do Hrubieszowa. Do 1998 roku w nomenklaturze oznaczeń drogowych nosiła nazwę drogi krajowej. Prowadzi ona do przejścia granicznego z Ukrainą.
Graniczy z sześcioma gminami:
- od południa z gminą: Białopole,
- od wschodu z gminami: Dorohusk i Dubienka,
- od północy z gminą: Kamień,
- od zachodu z gminami: Wojsławice i Leśniowice.
Przez jej obszar przebiega:
10,7 km drogi wojewódzkiej z Chełma do Hrubieszowa,
48,6 km dróg powiatowych,
drogi gminne stanowią 183 km w tym 47 km drogi utwardzone.
Na obszarze gminy można wyróżnić dwa rejony:
a/ rejon północny o glebach słabych, duża ilość użytków zielonych oraz znaczna
część przeznaczonych pod zalesienie, a także zbiorniki wodne,
b/ rejon południowy o glebach dobrych.
Według podziału regionalnego Polski – Kondrackiego gmina położona jest w Europie Wschodniej na Niżu Wschodnioeuropejskim. Jej teren podzielony jest pomiędzy dwie prowincje. Pierwsza z nich obejmująca swym obszarem wschodnią część gminy to Niż Wschodnio-Bałtycko-Białoruski. Druga, do której należy zachodni obręb gminy to Wyżyny Polskie. W zasięgu każdej z tych prowincji możemy wyróżnić mniejsze jednostki fizyczno-geograficzne i tak:
– dla wschodniej części gminy: prowincja Niż Wschodnio-Bałtycko-Białoruski będzie to podprowincja Polesie, makroregion Polesie Wołyńskie, mezoregion Obniżenie Dubienki;
– dla pozostałych terenów: prowincja Wyżyny Polskie, podprowincja Wyżyna Lubelsko-Lwowska, makroregion Wyżyna Lubelska mezoregion Działy Grabowieckie
W regionalizacji przyrodniczo - leśnej gmina Żmudź położona jest w krainie Mazowiecko-Podlaskiej, dzielnicy - Wyżyny Wschodnio-Lubelskie i mezoregionie - Polesie Wołyńskie.
Samo Polesie Wołyńskie podzielono na trzy mniejsze regiony, teren gminy należy do mezoregionu Obniżenia Dubienki. Obszar gminy stanowią rozległe równiny o lekko falistym przekroju. W części południowej badanego terenu występują izolowane niskie wzniesienia.
Ukształtowanie terenu
Gmina Żmudź położona jest na pograniczu regionów. Przeważająca cześć gminy leży na terenie Obniżenia Dubienki stanowiące cześć Polesia należącego do obszaru Europy Wschodniej. Jest to teren równinny, o powierzchni ok. 950 km2 nachylony ku wschodowi. Obniżenie Dubienki jest jakby zatoką poleskich równin otoczoną terenami wyniesionymi wyżej: Pagóry Chełmskie, Działy Grabowieckie i Grzęda Horodelska. Wysokość n. p. m. centralnej części gminy waha się w przedziale 180-200 metrów, zaś cześć północno wschodnia, najniżej położona leży na wysokości powyżej 160 m n. p. m. Kredowe podłoże Obniżenia Dubienki na charakter krasowy tworzący chaotyczny układ drobnych form. W zagłębieniach terenu występują piaski mady i torfy, na których przeważają łąki i lasy. Jest to typ rzeźby plejstoceńskiej.
Południową, niewielką część gminy obejmuje mezoregion Działy Grabowieckie należący do Wyżyny Lubelskiej i Obszaru Europy Zachodniej. Tym samym gmina leży na pograniczu dwóch wielkich jednostek fizyczno-geograficznych: Europy Wschodniej i Zachodniej. Działy Grabowieckie to garb skał górnokredowych o powierzchni około 1280 km2 pokryty grubą warstwą lessu. Teren ten jest silnie erodowany głównie przez erozję wodną. Doliny trzech głównych rzek Działów: Wolicy, Wojsławki i Siennicy wrzynają się nawet na kilkadziesiąt metrów w less tworząc malownicze doliny i odsłaniając wapienne wychodnie. Cały teren poorany jest również siecią wąwozów, często zalesionych. Fragment Działów Grabowieckich położony na terenie gminy Żmudź ma nieco inny charakter, jest to teren krawędziowy. Pokrywa lessowa jest tutaj o wiele cieńsza niż na pozostałym obszarze, na polach widoczne są odsłonięcia podłoża wapiennego. Mimo to jest to teren najwyżej położony w gminie, z kulminacją 260,3 m n. p. m. w okolicach Maziarni. Poza tym w odróżnieniu od Obniżenia Dubienki obszar ten charakteryzuje się bardziej różnorodnym urzeźbieniem. Widoczne są malownicze wąwozy w okolicach Leszczan, Maziarni i Wólki Leszczańskiej. Wysokości względne na tym terenie wahają się w granicach 20-60 m, a zróżnicowanie nachylenia zboczy wynosi nawet 10%. Jest to typ rzeźby przedplejstoceńskiej ukształtowanej głownie w trzeciorzędzie, a przemodelowanej przez procesy zachodzące już w okresie czwartorzędu.
Prócz tego w dolinach rzek Udalu, Krzywólki i Kanałów: Żmudzkiego i Lipinieckiego dominuje typ rzeźby holoceńskiej. Rzeki te przecinają niemal cały teren gminy, a wiec i południowy wyżynny i północny bardziej równinny stąd i charakter tej rzeźby będzie się zmieniał. W części południowej są to wąskie doliny czy wręcz jary rzek, ku północy doliny się rozszerzają i wypełniają je osady akumulacji holoceńskiej.
Budowa geologicznaZ budową geologiczną związane jest również wydobywanie surowców. Przeważa pozysk torfu, zwłaszcza w części centralnej i północno-wschodniej gminy oraz piasku w części centralnej i w okolicach Leszczan. Eksploatacja prowadzona jest głownie na potrzeby lokalne i dopóki taką pozostanie nie będzie miała istotnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Często nawet np. tworzenie torfianek powoduje podniesienie różnorodności biologicznej w dolinie cieku wodnego. Niepokojącym zjawiskiem jest jednak fakt, iż ludność lokalna bardzo często wykorzystuje wyrobiska lub torfianki jako miejsca wyrzucania odpadów.
Warunki klimatyczne
Gmina Żmudź zalicza się do chełmskiej dzielnicy klimatycznej. Charakteryzuje ją duża zmienność stanów pogody. Dominują dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, pochmurną, przez około 42,6 dni nie notuje się opadów atmosferycznych. Lato termiczne trwa od 80 do 90 dni. Średnia roczna suma usłonecznienia ma wartość 1600 godzin.
Średnia temperatura powietrza w ciągu roku jest stosunkowo wysoka i ma wartość 7,5°C. Temperatura powietrza w lipcu ma średnią wartość 17°C. W styczniu średnia temperatura wynosi -4°C. Średnia amplituda roczna temperatury powietrza wynosi 22°C. Okres wegetacyjny na obszarze gminy ma długość od 200 do 210 dni. Długość zalegania pokrywy śnieżnej to okres od 80 do 90 dni. Średnia suma opadów wacha się w granicach od 500 do 600 mm.
Rozkład częstości występowania wiatrów:
- wiatr z kierunku północnego 15 - 16%,
- wiatr z kierunku wschodniego 20 - 25%,
- wiatr z kierunku południowego 15 - 20%
- wiatr z kierunku zachodniego 30 - 35%
Warunki hydrograficzne
Gmina Żmudź należy do Regionu Hydrogeologicznego Lubelsko - Podlaskiego. Zasobność badanego obszaru w wody podziemne jest średnia. Występują one w formacjach porowo - szczelinowych. Głębokość formacji wodonośnych sięga do 20 metrów. Pierwsze zwierciadła wód podziemnych występują na głębokości 5 metrów. Warstwa wodonośna najczęściej znajduje się w drobno spękanych wapieniach i kredzie. Wody podziemne pokrywają zapotrzebowanie mieszkańców gminy w wodę.
Przez obszar gminy przepływają trzy rzeki: Udal, Krzywólka, Wełnianka. Rzeka Krzywólka jest dopływem Udalu, leży w północno-zachodniej części gminy, a jej długość wynosi 17 km. Wełnianka zaś, to rzeka o długości 32 km, jest ona dopływem Bugu.
Rzeki rnąją reżim rzeczny śnieżny, ze słabym udziałem zasilania podziemnego. Czas trwania zlodzenia rzek wynosi średnio powyżej siedemdziesięciu dni. Pokrywa lodowa pojawia się średnio po I stycznia, a znika do końca lutego.
W gminie znąjdują się 4 zbiorniki retencyjne:
- w miejscowości Puszcza o powierzchni 10,00 ha,
- w miejscowości Wołkowiany o powierzchni 4,00 ha,
- w miejscowości Kol. Pobołowice o powierzchni 9,50 ha,
- w miejscowości Wołkowiany - zbiornik „Dębowy Las „o powierzchni 27,60 ha.
Zbiorniki te powstaly w celach rekreacyjnych jak również w celu osuszenia sąsiadujących z nimi okolic.
Fauna i szata roślinna
Gmina Żmudź według podziału na regiony przyrodniczo - leśne należy do dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, mezoregionu Polesia Wołyńskiego. W gminie Żmudź powierzchnię 2843 hektarów porastają lasy, w przeważającej mierze są to lasy mieszane.
Północną część gminy zajmuje rozległy sosnowo - dębowo - grabowy las, natomiast na wschodnich krańcach, w okolicach Ksawerowa występuje bór sosnowy oraz las olszynowy. W miejscowości o nazwie Puszcza rosną lasy dębowe, zaś południową część gminy (okolice Stanisławowa, Syczowa, Dryszczowa) porastają bory sosnowe.
Zachodnia część gminy to dębowy las „Podlaski” oraz w rejonie Wólki Leszczańskiej las sosnowy i mieszany dębowo - sosnowo - grabowy. W lasach występuje wielogatunkowe runo zielono — trawiaste.
Fauna tego regionu należy do okręgu subpontyjskiego. Na terenie gminy jest wiele gatunków zwierząt pod ścisłą ochroną. Avifaunę reprezentują łabędź niemy, kwiczął, dzierzba rudogłowa, puszczyk, sowa uszata, rybitwa białoczelna, pliszka siwa, a także unikat w skali kraju — orlik krzykliwy. Najcenniejszy przedstawiciel gadów, to żółw błotny, a wśród płazów salamandra plamista, kumak nizinny, żaba zielona i ropucha szara. Ssaki to przede wszystkim sarny, łosie oraz obecnie od 7 lat na terenie gminy zamieszkują bobry europejskie.
